Varia

1. Chemische proeven voor jongens

[4 sep 2019] Wij kwamen het boekje 'Scheikunde thuis' met als ondertitel 'Chemische proeven voor jongens' tegen. Bij nadere bestudering bleek het om een vertaling van een Engelstalig werk te gaan. Een boekje geschreven door Harry Law Heys m.a. onder de titel 'Chemistry experiments at home for buys and girls'. De eerste druk van het Engelse werkje dateert (waarschijnlijk) van 1949. De Koninklijke Bibliotheek geeft voor de Nederlandse uitgave als jaar van (eerste) uitgave 1956, hoewel dit niet zeker is. Nog in 1975 verscheen een vierde druk.

Merkwaardig is de Nederlandse ondertitel die alleen naar jongens verwijst, terwijl de Engelse titel zich richt tot jongens én meisjes. In het voorwoord van de Nederlandse versie is wel weer sprake van jongens en meisjes. Of dit is overgenomen van de Engelse versie konden we niet controleren, omdat de Engelse versie zich niet in een Nederlandse bibliotheek bevindt.

Het is een alleraardigst boekje aan de hand waarvan de jonge onderzoeker mooie chemie kan doen. Het boek staat vol met waarschuwingen, maar dat weerhoudt de auteur er niet van om klassiekers te bespreken, zoals hoe je ammoniak-, chloor- en chloorwaterstofgas maakt (wel ventileren staat er dan bij!), lekker bezig met zwavelzuur en salpeterzuur (wel op je kleren en het tapijt letten!), hoe maak je een natriumhydroxide-oplossing (op je huid doen, maar let op, want 'De sterke base tast de opperhuid aan'!) en natuurlijk de klassieker: hoe maak je zwavelwaterstof, de geur van de rotte eieren. Eén klassieker ontbreekt en dat is de reactie tussen ijzer en zwavel. Een spectaculaire reactie die door verhitting even op gang moet worden gebracht, maar eenmaal lopend vanzelf gaat onder grote warmteontwikkeling. Het reactieproduct, ijzersulfide, leent zich uitstekend om zwavelwaterstof te maken.

Het roept een gevoel van weemoed op, want wat in dit boekje aan de orde komt, 'mag' tegenwoordig niet meer. Te gevaarlijk! Ik denk dan met nog meer weemoed aan de scheikundeleraar van de middelbare school die vertelde over de brokken natrium, een uiterst reactief metaal dat spontaan ontbrandt als het aan de lucht wordt blootgesteld. Dit natrium werd door hem en zijn vrienden gebruikt om in de nacht vuurtjes te maken in de duinen. Een leuk tijdverdrijf waarvan hij, ook al noastlagisch, opmerkte dat dat niet meer mocht of in ieder geval ten zeerste werd afgekeurd. Het past in het beeld dat veel mensen zo angstig zijn geworden dat elk risico moet worden uitgebannen. Wie bijvoorbeeld de tegenwoordige scheikundedozen bekijkt, kan een weeïg gevoel niet onderdrukken. Het beste is en blijft toch om zelf aan de slag te gaan: spullen en chemicaliën zien te krijgen en dan lekker proefjes doen al of niet met knallen en/of geuren.

Ach, en over gevaar gesproken. De Amerikaanse firma Gilbert bracht in 1950 voor 50$ de Atomic Energy Lab op de markt. Volgens de fabrikant was het 'safe' ondanks de drie stralingsbronnen (een elk voor alfa-, beta- en gammastraling) en de vier stukjes uraniumhoudende ertsen in de doos. De doos bevatte onder andere ook een echte Geigerteller en een klein nevelvat, beide bedoeld om radioactiviteit te detecteren. Het geheel zorgde wel voor de nodige opgetrokken wenkbrauwen. De doos was maar een jaar op de markt.

De firma Gilbert had overigens wel een naam op te houden als het ging om merkwaardig speelgoed voor kinderen. Zo brachten ze ook een 'Chemistry' doos op de markt, waarmee zelfs springstoffen konden worden gemaakt.

De wereld mag dan wel veiliger zijn geworden maar of het ook het ook leuker of spannender is, is nog maar de vraag. Het zal niet lang mee duren, voordat jonge kinderen op de fiets niet alleen een helm maar ook knie- en elleboogbeschermers krijgen opgedrongen van hun ouders. Immers: 'Je weet maar nooit.' En zo wordt de angst van de ouders al op vroege leeftijd in de hoofden van de kinderen gebracht.

BUDA

LINKS

Een overzicht van wat de firma Gilbert zoal op de markt heeft gebracht:
My Experience with Gilbert Science Sets