Dossier 'Herinneringen aan de Koude Oorlog'
7. Het hoogtepunt

Het hoogtepunt in de voorlichting wordt bereikt aan het eind van 1961. Eerst verschijnt in oktober 1961 een pakket met de titel 'WENKEN VOOR DE BESCHERMING VAN UW GEZIN EN UZELF'. Het pakket is afkomstig van het Ministerie van Binnenlandse Zaken. Alle huishoudens in Nederland ontvangen het. Het pakket vier brochures. De eerste, met de titel 'Wenken voor de bescherming van uw gezin en uzelf', geeft informatie over waarschuwingen en alarmering en wat te doen bij een bombardement en bij fall-out. De tweede geeft wenken voor eerste hulp. De derde gaat over voedsel en wat aan voorraden aangehouden moeten worden. Het vierde, en belangrijkste, boekje is de Toelichting op de wenken voor de bescherming van uw gezin en uzelf. Dit boekje, dat 30 pagina's telt, vertelt van alles over bombardementen, atoombommen, fall-out en bescherming.

De toonzetting komt in grote lijnen overeen met die we in het boek 'Bescherm u zelf' aantroffen. Dus ook hier is de boodschap weer dat bij de juiste voorzorgsmaatregelen en het juiste gedrag het allemaal wel mee zal vallen. Zo lezen we in een paragraaf met de titel Kernwapens: 'Reken er echter niet te vast op dat u tijdig door luchtalarm wordt gewaarschuwd. Als het kernwapen met een raket aankomt, is dit zelfs onmogelijk. …. is het in dit geval dus waarschijnlijk, dat de explosie op een voor u volkomen onverwacht ogenblik plaatsvindt.' Maar ook dan is niet alle hoop verloren: 'Maar dan krijgt u ... nog de waarschuwing van de lichtflits, want die komt één tot enkele seconden voor de luchtdruk. Dat is zeker niet veel tijd, maar nog wel voldoende om onder een tafel, in een portiek of een greppel, of achter een boom te duiken... .'

In het algemeen geldt dat de overheid in deze voorlichting zijn burgers probeert te overtuigen van het nut van de drie A's: Afstand, Afscherming en Afwachten. Afstand betekent dat je zover mogelijk van muren en dak moet blijven. Zoek het veiligste vertrek, is het motto. Omdat de overheid zich ook wel realiseert dat niet iedereen een schuilkelder heeft en dat ook niet iedereen thuis zal zijn als er atoombom ontploft, zal er geïmproviseerd moeten worden. Wie thuis is, krijgt de suggestie aangereikt om onder de trap te schuilen. Wie ongelukkigerwijs buiten verkeert, zoekt een greppel en op kantoor kan een bureau soelaas bieden.
Afscherming houdt in dat er voor gezorgd moet worden dat er zoveel mogelijk materiaal moet zijn tussen de buitenlucht en de mens. Aarde, baksteen, zandzakken kan hiervoor allemaal gebruikt worden. De praktische kant van de zaak komt niet aan de orde. Zoals wanneer brengen we die zandzakken aan? Afwachten is de laatste A. Afwachten duidt op het in de tijd afnemen van radioactieve straling. Vooral in relatie tot fall-out wordt dit besproken. Geduld, dat hebben we nodig. 'Het kan zijn, dat de muurkast (sic!), waar u een toevlucht heeft gezocht, u stijf van leden maakt, en u behoefte gevoelt aan een "uitje", in uw woning wel te verstaan. Stel dat zo lang mogelijk uit.'

En dan ook nog iets over het voedsel. De brochure waarschuwt de lezer voor een 'noodtoestand, waarin de gastoevoer kan zijn onderbroken, de elektriciteits-voorziening uitgevallen en het drinkwater radioactief besmet kan zijn'. Hoe moet het dan met ons voedsel? Het advies is om noodvoorraden aan te leggen van levensmiddelen 'die zonder nadere bewerking direct voor consumptie geschikt zijn ... .' Het blijkt te gaan om de zogenaamde noodbiscuits, gesteriliseerde melk, suiker en vruchtensappen. Zo wordt ons voorgerekend dat 8 blikken noodbiscuits voldoende zijn voor vier dagen voor een gezin van zes personen. En dat zijn dat 8 éénkiloblikken. Verder slaan we wat gesteriliseerde melk in (wel twee maal per jaar verwisselen!). Ook aan de zuigeling is gedacht. We kopen daarvoor een 'voorraadje zuigelingenvoeding in blik of in flessen'. En dat voor 'enige dagen'. En verder nog wat vruchtensap en mogelijk wat vis- en vleesconserven. Blijkbaar is de overheid niet geheel gerust op de uitwerking van haar adviezen. Want het is 'beslist niet nodig, dat u alle in dit vouwblad genoemde producten in uw noodvoorraad opneemt. Neemt u vooral niet te veel ineens!'

Opnieuw, zoals in alle eerdere overheidspublicaties, komt de waterstofbom ter sprake. En nog steeds is het officiële standpunt: er zal geen waterstofbom op Nederland worden geworpen. Als er al een waterstofbom ingezet zal worden, zal dat bijvoorbeeld op Londen zijn. Nederland heeft dan wel niet te maken met de directe gevolgen van een dergelijke bom, maar toch. De beruchte fall-out daarentegen kan Nederland wel degelijk treffen. En ook in die situatie is het maar beter voorbereid te zijn. Zo krijgen we allerhande aanwijzingen (opnieuw afstand en afscherming), maar hoe ernstig de fall-out kan zijn, komen we niet te weten. Wel wordt een geruststellend rekensommetje gepresenteerd: de radioactiviteit is na zeven uur afgenomen tot een 1/10 gedeelte van het oorspronkelijke niveau. In zeven maal zeven uur tot een 1/100ste en in zeven maal zeven maal zeven uur tot een 1/1000ste. Dus: 'Van deze eigenschap van de straling kunnen we profiteren.' Hoe? Door rustig af te wachten. Hoe lang? Het wordt ons niet verteld.

De reacties op het verschijnen van het voorlichtingsmateriaal zijn gemengd. Er is veel kritiek van mensen die op een andere manier behuisd zijn dan in de brochure besproken wordt: op en flat, op een woonboot. Na enige tijd krijgen echter de kritische reacties de overhand. Er dringt een besef door dat de overheid de zaken toch wel erg simpel en mogelijk wel misleidend heeft voorgesteld.

En dan verschijnt op 3 november 1961 'Wenken voor de bescherming van uw gezin en uzelf, tijdens de jongste dag', geschreven door Harry Mulish en uitgebracht door de Bezige Bij. Het is een persiflage op de 'Wenken voor de bescherming van uw gezin en uzelf'. Aan de hand van teksten uit het boek Openbaring uit het Nieuwe Testament wordt de lezer 'begeleid' om zijn pad hoe te overleven tijdens de jongste dag. 'Aangezien Johannes op Patmos heeft verzuimd, de exacte datum van de jongste Dag aan te geven, moeten we helaas iedere dag op het ergste voorbereid zijn.' Wat volgt, is een hilarische tocht langs de meest absurde overlevingswenken. De oorspronkelijke wenken worden hiermee volstrekt belachelijk gemaakt. Het standpunt van de auteur is overduidelijk. Tegen een aanval met atoomwapens is niets gewassen. Op termijn zal dit werkje ook bijdragen aan de het in de ogen van de samenleving onhoudbaar worden van de positie van de BB.

We kunnen ons nu slechts verbazen over het gemak waarmee destijds over atoomwapens werd gepraat en gedacht. Toch staat de Nederlandse overheid en met haar de BB daarin zeker niet alleen. Het weerspiegelt het denken in de westerse wereld in de jaren vijftig en zestig. Dit denken stoelde op de theorie van de beperkte kernoorlog. In een oorlogssituatie werd het tactisch gebruik van kernwapens voor mogelijk gehouden, zonder dat dat zou leiden tot wederzijdse vernietiging. Het was een gedachte die al in de jaren veertig in militaire kringen ontwikkeld was. Een voorbeeld hiervan is het boek Atomic weapons in land combat uit 1954. Dit 240 pagina's tellende werk vanuit een militair perspectief de tactische en kleinschalige inzet van kernwapens op het slagveld. Het werd lange tijd als een serieuze optie gezien.

We kunnen ons gelukkig prijzen dat de Koude Oorlog koud is gebleven. Alhoewel het soms niet veel gescheeld schijnt te hebben, hebben we al die 'voorzieningen' dus niet hoeven te gebruiken. Maar hoe zou het nu eigenlijk zijn? Heeft onze overheid tegenwoordig een meer bij de tijd passend beeld van hetgeen ons bedreigt? Over 50 jaar zullen we het weten. Wilt u wel geloven dat wij denken dat dan zal blijken dat de overheid niet op zijn taak berekend was?