Dossier 'Herinneringen aan de Koude Oorlog'
3. Uitkijken naar vliegtuigen
De Koude Oorlog leidde tot een koortsachtig opbouwen van een infrastructuur om op alle eventualiteiten van een oorlog voorbereid te zijn. En het ging hier niet alleen om de Bescherming Bevolking, maar ook om landelijke, regionale en zelfs lokale autoriteiten die in verschillende mate maatregelen namen. Uitgangspunt hierbij was dat hoe dan ook de maatschappij bij een oorlog - met in het achterhoofd een aanval met atoombommen - moest kunnen blijven functioneren. Dit betekende dat niet alleen de organisatie van de overheid zo veel mogelijk in takt moest blijven. Ook andere voorzieningen moesten worden getroffen: opslag van benzine en olie, medische faciliteiten, munitieopslagplaatsen, faciliteiten voor de opslag van militair materieel.
De BB was niet de enige organisatie die een rol geacht werd te spelen bij oorlogshandelingen of de inleiding ertoe. Vliegtuigen hadden tijdens de Tweede Wereldoorlog een belangrijke rol in de oorlogsvoering gespeeld. Voor het vroegtijdig opmerken van vijandelijke vliegtuigen was de radar ontworpen. In de jaren direct na de oorlog had de radar echter een groot nadeel: laagvliegende vliegtuigen konden er niet mee worden waargenomen. Eén van de acties die daarop in Nederland werd ondernomen, was in 1950 de oprichting van het Korps Luchtwachtdienst als onderdeel van het Commando Luchtverdediging. Het Korps Luchtwachtdienst had als taak 'om door middel van uitkijk- en luisterposten vijandelijke vliegtuigen waar te nemen en aldus gegevens te verstrekken, welke nodig zijn om vijandelijke luchtaanvallen te kunnen bestrijden en de eigen troepen en de burgerbevolking tijdig te kunnen waarschuwen voor naderend luchtgevaar'. En opnieuw, zoals met de BB, was dit alles ontleend aan wat de Engelsen hadden gedaan in het begin van de Tweede Wereldoorlog. Het was de bedoeling dat waarnemers vliegtuigen tot op een hoogte van 1500 meter zouden waarnemen. Om deze taak naar behoren te kunnen uitvoeren was voor het waarnemen van de vliegtuigen onder andere de luchtwachttoren bedacht.
De luchtwachttoren was de hiervoor genoemde 'uitkijk- en luisterpost'.
Een fijnmazig netwerk van 276 posten werd opgezet. De maximale afstand tussen
de posten bedroeg 16 km, omdat 8 km de maximale afstand was waarop vliegtuigen
met het gehoor konden waargenomen. Elke observatiepost moest worden uitgerust
met twee waarnemers. Eén observeerde, de andere stond via een microfoon
in verbinding met een centrale commandopost en een aantal omringende luchtwachttorens.
Bij het inrichten van het netwerk werd zoveel mogelijk gebruikt gemaakt
van reeds bestaande torens en andere hoge objecten. Niettemin bleek het
nodig om nog 139 nieuwe uitkijkposten te realiseren. Deze nieuwe posten
werden geproduceerd in de zogenaamde raatbouwtechniek. In de periode 1951-1955
verrezen deze bouwwerken.
Voor de bemensing wilde men een beroep doen op vrijwilligers. Totaal waren er zo'n 5200 mensen nodig. Dit aantal was gebaseerd op het aantal dat nodig was in geval van oorlog. Elke toren zou dan bemenst moeten zijn met twee waarnemers. Deze hadden drie uur dienst en werden dan afgelost. Zodoende waren er 16 mensen voor een toren nodig. Daarnaast was nog een groot aantal mensen nodig voor de coördinatie en de verbindingen. De belangstelling voor deelname aan het korps liet echter sterk te wensen over, zodat een adequate bezetting altijd een probleem is gebleven. Omdat men de burgerbevolking dit werk wilde laten doen, waren de uitkijkposten trouwens meestal niet ver van dorpen en steden geplaatst. Men moest er immers snel – op de fiets! - kunnen komen.
Het was allemaal geen lang leven beschoren. In 1960 was (eindelijk) het netwerk van observatieposten gereed. De techniek had echter ook niet stilgestaan. De vliegtuigen waren steeds sneller geworden en, nog belangrijker, de radar was sterk verbeterd. Het Korps Luchtwachtdienst was overbodig geworden en was het misschien zelfs altijd wel geweest. Het was immers gebaseerd op ideeën en een manier van oorlog voeren uit het begin van de jaren veertig. In 1964 viel het doek voor het Korps Luchtwachtdienst. Verdere details staan in het aardige boekje 'Luchtwachttorens in Nederland' van Hans Sakkers en Johan den Hollander uit 1989 en in het artikel 'Luchtwachttorens, militair erfgoed uit de Koude Oorlog' uit 2000.
Wat ons nog interesseerde, was wat er nog over was van dit merkwaardig fenomeen. In 1996/97 resteerden er volgens de auteurs van het artikel 'Luchtwachttorens, militair erfgoed uit de Koude Oorlog' nog 18. Volgens de website Forteninfo waren er in 2002 nog 11. Verwarring dus. Sommige van de torens zijn particulier eigendom, een aantal is van Domeinen. Aardig is ook dat naast een tweetal nog bestaande torens, namelijk die in Nieuw Namen en in Aardenburg, ook ondergrondse schuilplaatsen van de BB zijn gevestigd. Na de ontmanteling van het Korps Luchtwachtdienst zijn een aantal luchtwachttorens overgenomen door de BB. Deze gebruikte de torens als observatieposten om mogelijke inslagen van atoombommen vast te stellen.
Aardig is ook de toren in Oude Mirdum die in particulier bezit is en regelmatig is opengesteld voor het publiek. Wij kunnen u dus uit eigen waarneming helaas niet melden hoeveel luchtwachttorens er nu nog over zijn. De auteurs van het eerder genoemde boek en het artikel pleiten sterk voor een behoud van de nog resterende luchtwachttorens. Daar valt zeker iets voor te zeggen, want in al hun overbodigheid zijn het curieuze overblijfselen van de Koude Oorlog.
Foto boven: © Fort Pannerden, luchtwachtpost uit de Koude Oorlog.
Luchtwachttoren op fort Sint Andries
De redactie gaat zelf natuurlijk ook regelmatig op onderzoek in het veld uit. Zo zochten en vonden we de luchtwachttoren in Rossum. Dat bleek nog een hele onderneming, want deze luchtwachttoren staat op het terrein van Fort Sint Andries. Een afgesloten terrein wel te verstaan. Niettemin lukte het ons om bij de luchtwachttoren te komen. Ook bunkers troffen we aan.
Op Fort Sint Andries bij Rossum. Foto's: © Ed Buijsman, 2003.
